Kutubxonamizda namoyish etilgan ko‘rgazmada O‘zbekistonda ko‘zi ojiz va zaif ko‘ruvchi bolalar va o‘smirlar ta’limi tarixidan hikoya qiluvchi arxiv hujjatlari, fotosuratlar, kitoblar va boshqa ashyolar jamlangan. Ko‘rgazma mazmunan bir necha qismga bo‘lingan. Ko‘rgazmaning birinchi qismida yozuvchi, poliglot, o‘qituvchi, to‘rt yoshida ko‘r bo‘lib qolgan, Birma va Tokiodan tortib, Mari va Toshkentgacha butun dunyo bo‘ylab ko‘zi ojiz bolalar hamda o‘smirlar ta’limi bilan shug‘ullangan Vasiliy Yeroshenko (1890–1952) shaxsi haqida so‘z boradi. Yeroshenko 1949-yil 12-dekabrdan 1951-yil iyuligacha O‘zbekiston ko‘zi ojizlar jamiyatining Toshkent viloyati bo‘limi qoshidagi ko‘zi ojizlar uchun savodsizlikni tugatish kechki maktabida dars bergan. 1935-yilda Turkmaniston SSRning Morgunovka qishlog‘ida Vasiliy Yeroshenko birinchi Respublika ko‘zi ojizlar bolalar uyini tashkil etib, ko‘zi ojiz do‘stlarini o‘qituvchilikka taklif qiladi. Ko‘zi ojiz o‘quvchilar bilan shaxsiy tajribalarini baham ko‘rishga tayyor ko‘zi ojiz o‘qituvchilar jamoasini tashkil etish SSSRda paydo bo‘lgan maxsus ta’lim tizimi uchun yangicha yechim edi. Ko‘rgazmaning ikkinchi qismi O‘zbekiston ko‘zi ojizlar jamiyatining tarixiga bag‘ishlangan. Nihoyat, ko‘rgazma ko‘zi ojiz bolalar va o‘smirlar uchun o‘quv jarayoniga asos bo‘lgan usul, qurilma va materiallar bilan tanishish imkonini beradi. Ushbu qismda biz Brayl alifbosida chop etilgan kitoblarni namoyish etamiz, Brayl harf terish moslamasining ishlash tamoyillari haqida hikoya qilamiz, taktil illyustratsiyalar va modellarni namoyish etamiz. Ushbu qismda taqdim etilgan ob’yektlar ko‘zi ojiz bolalar uchun ta’lim dasturlarini shakllantirishning eng muhim tamoyili – sezgi kanali va jismoniy hislar orqali ma’lumotni idrok etishga urg’u berishni namoyish etadi.

Loyiha mualliflari:

Kseniya Guseva
Lyudmila Luchkova
Mirsaid Muxtorov
Anna Pronina
Ivan Sorokin
Mariya Shekochixina


Respublika bolalar kutubxonasi va ko‘rgazma mualliflari taqdim etilgan materiallar uchun “Garaj” muzeyi kutubxonasi, Mixail va Olga Shularning taktil maketlar ustaxonasi, 77-sonli “Nurli maskan” ixtisoslashtirilgan ko‘zi ojiz bolalar uchun maktab-internati, Madaniyat va sport ishlari vazirligi huzuridagi Respublika ko‘zi ojizlar markaziy kutubxonasi,
Oʻzbekiston Respublikasi Milliy arxivi, Avstriya Milliy kutubxonasi, Starooskol oʻlkashunoslik muzeyiga minnatdorchilik bildiradilar.

Muharrir: Nigora Rahimova
Tarjimon: Marhabo Aminova

Jamiyatning boshlang‘ich tashkiloti 1924-yilda Toshkentda, 1928-yilda Samarqandda vujudga kelgan va dastlabki yillarda Butunrossiya ko‘zi ojizlar jamiyati ko‘rsatmalariga tayangan holda, o‘z qoida va nizomisiz faoliyat yuritgan. 1932-yildan e’tiboran Ijtimoiy ta’minot vazirligi tasarrufidagi O‘zbekiston KOJ o‘z faoliyatini rasmiylashtirib, nizomini qabul qilgan va 1932-yilda a’zolarning ilk qurultoyini o‘tkazgan. O‘zbekiston Respublikasi Milliy arxiv fondida saqlanayotgan O‘zbekiston KOJ arxiv manbalaridan ma’lum bo‘lishicha, ko‘zi ojizlarni ro‘yxatga olish hamda ularni jamiyat hayotiga jalb etish, ularning ta’lim olishi uchun ko‘mak berish, sog‘lig‘ini saqlash va mehnat faoliyatiga jalb etish borasidagi g‘amxo‘rlik tashkilotning ustuvor maqsadlari etib belgilangan. Madaniy-ma’rifiy ta’lim ishlariga alohida e’tibor qaratilgan, shu bois qulay darslik va adabiyotlarni nashr etish ustuvor vazifa edi. 1932-yilda Moskvada oʻzbek tilining ilk Brayl alifbe kitobi nashr etilgan, 1939-yilda esa Toshkentda brayl bosmaxonasi o‘z faoliyatini boshlab, u yerda alifbe kitoblari, savodsizlikni tugatish, boshlangʻich maktab uchun darsliklar, oʻzbek va rus tillarida uslubiy hamda badiiy adabiyotlar nashr etilgan. Bu nashrlar Markaziy Osiyoning oʻz bosmaxonalariga ega boʻlmagan boshqa respublikalariga yuborilgan. Bundan tashqari, Butunrossiya ko‘zi ojizlar jamiyati tomonidan nashr etilgan “Ko‘rlar hayoti”, “Put vosovtsa” (“Butunrossiya ko‘zi ojizlar jamiyati a’zosining yo‘li”) va “Sovet o‘quvchisi” Brayl alifbosidagi jurnallari tarqatilgan.
O‘zbekiston KOJ faoliyatining yana bir jihati kutubxona va klublarni tashkil etish bo‘lgan: Toshkentda birinchi ko‘zi ojizlar klubi 1935-yilda tashkil etilgan bo‘lib, o‘sha paytning o‘zida brayl alifbosi kutubxonalari tarmog‘i va Respublika jamoatchilik kutubxonasi hamda viloyat kutubxonalari qoshida brayl yozuvidagi adabiyotlar bo‘limlari tashkil etila boshlagan. Jamiyat bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktablar tashkil etilishini nazorat qilardi, jumladan, Toshkent shahrida Oxunboboyev nomidagi yetti yillik bolalar maktab-internati tashkil etildi. Ko‘zi ojiz kattalar uchun maktablar va savodxonlik darslari tashkil etilardi. Doimiy sezilib turgan malakali oʻqituvchi va murabbiylarning yetishmasligi Brayl alifbosi va umumtaʼlim fanlari oʻqituvchilarini tayyorlash kurslarini ham tashkil etish zaruratini tugʻdirardi. Ko‘zi ojizlarni ish bilan ta’minlashning muhim muammosi amaliy texnik kasblar, jumladan, bosmaxonalar uchun matn teruvchilikdan ta’lim beruvchi o‘quv-ishlab chiqarish ustaxonalari tizimini yaratishga olib keldi.
1960-yillarda Toshkentda hozir tanazzulga yuz tutgan “ko‘zi ojizlar shaharchasi” deb nomlangan Chilonzor dahasi 9-mavzesi barpo etildi. U turar-joy binolari, umumiy yotoqxona, kombinat, kutubxona va ko‘plab to‘garaklar faoliyat yuritib, yaqin atrofdagi uylarning aholisi vaqtlarini bajonidil o‘tkazgan madaniyat uyini o‘z ichiga olgan. Yana bir shunday shaharcha Qo‘yliq dahasida joylashgan edi. Ko‘zi ojizlar faoliyat yuritadigan korxonalar soni o‘sib borar, 1991-yilga kelib ularning soni 300 tani tashkil etardi.
Mustaqillikka erishilgach korxonalar soni kamaydi, o‘quv-ishlab chiqarish ustaxonalari tizimi oʻz faoliyatini toʻxtatdi. Ayni paytda jamiyat ko‘zi ojizlarni ishga joylashtirishga ko‘maklashmoqda, maxsus va yangi inklyuziv maktablar faoliyatiga esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Milliy ijtimoiy himoya agentligi rahbarlik qilmoqda.

Vasiliy Yakovlevich Yeroshenko (1890–1952) – to‘rt yoshida koʻzi ojiz boʻlib qolgan yozuvchi, esperanto tili mutaxassisi va o‘qituvchi. Birma va Tokiodan tortib, Mari va Toshkentgacha butun dunyo bo‘ylab ko‘zi ojiz bolalar va o‘smirlar ta’limi bilan shug‘ullangan.

Vasiliy Yakovlevich to‘rt yoshida qizamiqdan ko‘zi ojiz bo‘lib qolgan. Moskva ko‘zi ojiz bolalar maktabini tamomlagach, u uzoq safarlarga ravona bo‘ladi. Yeroshenko Germaniya, Hindiston, Yaponiya, Angliya, Tailand va Birmaga tashrif buyurgan. Ushbu mamlakatlarning har birida u ko‘zi ojiz bolalar uchun ta’limni tashkil etishda faol ishtirok etib, chet tillarini o‘rgatar, konsertlarda qatnashar va hikoyalar yozardi. Shanxayda Vasiliy Yakovlevich esperanto kutubxonasi va kitob do‘konini ochgan, Tokioda esa universitetda ta’lim bergan, shuningdek, yaponiyaliklarga lavlagili karam sho‘rva va yog‘da qovurilgan oshirma somsa retseptlarini taqdim etgan.

XX asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyoda koʻzi ojizlar taʼlimi sohasida koʻzga koʻringan, Oʻzbekistonda va umuman butun mintaqada koʻrlar hayotini oʻzgartirgan shaxslar Qudrat Primqulov, aka-uka Aleksandr va Gennadiy Shaminlar, Vasiliy Yeroshenkolar faoliyat olib borgan. Vasiliy Yakovlevich 1934-yilda Ashxobodda to‘rtta ko‘zi ojiz bola bilan tanishadi, 1935-yilda esa Turkmaniston SSR Xalq ta’limi komissarligi qarori bilan Kushka (Sarhadobod) yaqinidagi Morgunovka qishlog‘ida maktab uchun bino ajratiladi. Maktab kichkina bo‘lib, 30 bolaga mo‘ljallangan edi. Yeroshenko uning direktori va kam sonli o‘qituvchilardan biri bo‘lgan. Ular o‘quvchilar bilan birga o‘qish va maishiy ishlar, daryoga borish, o‘tin terish bilan shug‘ullanishardi. Bu besh yillik maktab o‘ziga xos edi – uning bitiruvchilari turli mamlakatlarda o‘qish va mehnat faoliyatini davom ettirardilar, jumladan, ulardan ikki nafari – Sayli Berdiyev va Nyura Jamanovalar O‘zbekistonga ko‘chib kelgan. Ikkinchi jahon urushi vaqtlari, 1942-yilda maktabga yangi direktor tayinlandi va Yeroshenko uni tark etdi. Uning Kushka davridagi barcha asarlari yo‘qolgan: Turkmanistondan Kurskga qaytish chog‘ida u yuklarini yo‘qotgan.
1948-yilda Yeroshenko O‘zbekiston ko‘zi ojizlar respublika qurultoyida qatnashadi, so‘ngra yo‘qolgan yuklarini izlab, ko‘zi ojizlar uyidagi bolalarni diydorlashish uchun Ashxobodga qaytib keladi. Kushka internatidagi hamkasbi Zinaida Shaminaga 1948-yil 15-avgustda bitilgan maktubida V.Y.Yeroshenko Toshkentda boʻlib oʻtgan Oʻzbekiston koʻzi ojizlar qurultoyiga va Turkmanistonga safarlari haqida hikoya qiladi. Maktubda o‘quvchilaridan 11 nafari Bayram-Alidagi kombinatda ishlashi, yana to‘rt nafari bozorda savdo qilishi, olti nafari esa Ashxobodda istiqomat qilshi haqida xabar beradi.
1949–1951-yillarda Yeroshenko Toshkentda yashab, Oʻzbek koʻzi ojizlar jamiyatining Toshkent viloyati boʻlimi qoshidagi kechki savodxonlik maktabida faoliyat yuritib, chet tillari va brayl alifbosidan saboq bergan.
1952-yilda Vasiliy Yakovlevich Belgorod viloyatining Obuxovka qishlog‘idagi ota uyida vafot etgan.
Ko‘pincha o‘quvchilari nima yozayotganini so‘rashardi. U ularga: “yagshi zat”, turkmanchadan o‘girilganda “yaxshi narsa” degan ma’noni anglatuvchi javobni berardi. Vasiliy Yakovlevichning ushbu “yaxshi narsalari” bilan bizning ko‘rgazmamizda tanishishingiz mumkin. Ko‘rgazmada Brayl alifbosidagi kitoblar qatorida Vasiliy Yeroshenkoning kitoblari ham namoyish etilmoqda.

Brayl alifbosi – boʻrtma nuqtalardan tashkil topgan, ko‘zi ojiz insonlarning o‘qish va yozishi uchun mo‘ljallangan taktil alifbodir. Alifbo nuqtalar uchun oltita joylashuv o‘rniga ega tizimdan iborat: ikkitasi bir qatorda va uchtasi bir ustunda. Har bir harf va raqam alohida joylashuv o‘rni hamda ​​nuqtalar soniga ega. Misol uchun, agar oltita o‘rinli tizimda yuqori chap burchakda faqat bitta nuqta bo‘lib, boshqa o‘rinlarda nuqtalar bo‘lmasa, bu “A” harfi yoki “1” raqamini bildiradi. Brayl alifbosini ko‘pincha “ko‘zi ojizlar tili” deb atashlari xatodir. Shrift – mavjud alifboni yozish usulidir.

Brayl alifbosi 1824-yilda Lui Brayl tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, alifbo uning nomi bilan atalgan. Brayl alifbosidan avval boshqa taktil alifbolar mavjud bo‘lgan, masalan, Valentin Gayuning ko‘p hajmli lotin harflaridan iborat alifbosi.

Ko‘rgazmada Brayl alifbosida terilgan bir nechta kitoblar namoyish etilgan.
Alifbe, to‘rt yillik boshlang‘ich maktab uchun ikki jildli kitob, zoologiya fanidan ikki jildli rasmli albom, 5-6 sinflar uchun botanika fanidan darslik, Vasiliy Yeroshenkoning tanlangan asarlari kitoblari.

Taktil modellar nima?
Taktil modellar yassi tasvirlar (masalan, rasm, fotosurat, grafikalar) yoki uch o‘lchamli asl nusxalar, jumladan me’moriy inshoot, hayvon va hatto odamlarning ko‘p hajmli nusxalari bo‘lgan relyef yoki uch o‘lchamli shakllardir.

Taktil modellardan nima uchun foydalaniladi?
Taktil modellarning asosiy vazifasi ko‘zi ojiz va zaif ko‘ruvchi shaxslarga ochiqlikni ta’minlashdir. Modellardan turlicha foydalanish mumkin: uning misolida u yoki bu kamdan-kam uchraydigan hodisa tahlil etiladigan o‘quv materiali sifatida, yoki obyektlarning bir-biriga nisbatan joylashuvini tushunishga imkon beruvchi yassi tasvirning hajmli nusxasi sifatida.
Modellar shaklni tushunish va ob’yekt kompozitsiyasida yo‘nalishni topish imkoniyatini beradi, ammo taktil tekshiruv amaliyotini tiflosharh, obyektni so‘z vositasida tasvirlash bilan mustahkamlash afzaldir. Har qanday so‘z vositasida tasvirlash tiflosharh emasligini ta’kidlash zarur. Tiflosharh umumiylikdan xususiylik tomonga ta‘riflash, qisqa iboralardan foydalanish, metaforalar va sub’yektiv baholashdan qochishdan iborat maxsus uslubni o‘z ichiga oladi.

Qanday taktil modellar bo‘ladi?
Taktil modellar turli xil bo‘ladi. Ular uch o‘lchamli ob’yekt, relyef, hajmli konturlar ko‘rinishiga ega bo‘lishi mumkin. Sifatli taktil model faqat tasvirni “mato surat”dan relyef shakliga nusxa ko‘chirish yoki o‘girish emasligini yodda tutish muhim. Ba’zi obyektlar va yassi tasvirlar mayda tafsilotlarga to‘lib-toshgan bo‘lishi, oddiy nusxa ko‘chirish taktil jihatdan o‘qilmaydigan bo‘lib qolishi mumkin. Buning uchun taktil modellarni ishlab chiqaruvchilar tasvirni tahlil qilib, model uchun eng muhim tafsilotlarni tanlaydilar. Modellarni yasashda ishlatilaladigan ashyolar ham juda xilma-xildir: haykaltaroshlik plastigi, yog‘och, metall, mo‘yna, baxmal, jun, marvarid, ip va boshqalar. Asl nusxaning ashyolaridan model yasash ancha muvaffaqiyatli yechim hisoblanadi.

Ko‘zi ojizlar chapdan o‘ngga o‘qiydilar, lekin o‘ngdan chapga yozadilar. Bu Brayl alifbosidagi yozuv moslamasida harf teruvchi qog‘ozga nuqtalarni bosishi lozimligi bilan bog‘liq. Shu tarzda, bo‘rtma nuqtalar varaqning teskari tomonida paydo bo‘ladi.
Brayl alifbosining yozuv moslamasi ustunlar va qatorlar bilan belgilangan shakldan iborat bo‘lib, uning ichiga qog‘oz varag‘i, shuningdek, nuqtalarni bosib chiqarish uchun grifellar joylashtiriladi. Bunday moslamalar bugungi kunda ham Brayl alifbosida yozish va o‘qishni o‘rgatish uchun ta’lim muassasalarida faol qo‘llaniladi.

Brayl alifbosi ishlab chiqilganidan atigi yetmish yil o‘tib, bo‘rtma nuqtalardan iborat matn teruvchi ilk yozuv mashinkasi paydo bo‘ldi.
Brayl yozuv mashinkasi har biri oltita nuqtaning joylashgan o‘rnidan biriga javob beruvchi oltita tugmacha, shuningdek, “probel” – bo‘sh joy tugmachasiga ega. Bitta tugmachani bosganda, qog‘ozda oltita mumkin bo‘lgan joylashuv o‘rnidan
birini egallagan faqat bitta nuqta muhrlanadi. Bittadan ziyod nuqtadan iborat harf yoki raqamni terish uchun tugmachalarni bir vaqtning o‘zida bosish lozim.
Kompyuterlar paydo bo‘lishi bilan Brayl yozuvi mashinkalaridan tobora kamroq foydalanilmoqda. Bugungi kunda ularning o‘rnini brayl alifboli klaviaturalar egallamoqda.